النینو و ضرورت آمادگی دستگاه های امدادی در مواجهه با آن

رویدادهای مهم دهه های اخیر جهان از نظر سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، جغرافیایی و انسانی نشان می دهد که جوامع بشری پیوسته دستخوش حوادث طبیعی یا تمایلات مخرب انسان ها که بـــاعث بروز بحرانهای گوناگون می شود، بوده است. روزی نیست که اخبار مربوط به بحران های کوچک و بزرگ که در گوشه و کنار دنیا رخ مــی دهد، در وسایل ارتباط جمعی منعکس نشود؛ این بحران ها ممکن است تا آنجا پیش برود که اعتبار و منافع داخلی و خارجی جوامع و کشورها را مورد تهدید قرار دهد.

با توجه به رشد سریع تغییرات اقلیمی در سال های اخیر که سبب بروز حوادث و بلایای مختلفی از جمله سیل، خشکسالی، ریزگردها و ذرات معلق، آتش سوزی های گسترده، برف و کولاک شدید، گرمای طاقت فرسا و موراد دیگر شده است، زنگ خطر را برای کشورهای سراسر گیتی و جوامع مختلف به صدا درآورده و در این میان، برخی از کشورهای توسعه یافته نیز در مواجهه با این حوادث، فعالیت های تأثیرگزاری را انجام داده اند.

«ال نینو» که این روزها به بحث داغی در بین مردم، رسانه ها و دستگاه های مختلف بدل شده است، یکی از پدیده های خاص و شگفت کره زمین می باشد که تحقیقات مختلفی بر روی آن انجام شده است.

در واقع ال نینو یک تغییر یا آشفتگی سیستم جو و اقیانوس در اقیانوس آرام است که بیشتر در سواحل غربی آمریکای جنوبی و نزدیک به خط استوا اتفاق می افتد. این آشفتگی یا تغییر می تواند تاثیرات بسیار زیادی بر حیات موجودات زنده در اکوسیستم های خشکی و آبی داشته باشد. این اثرات می تواند شامل مرگ صدها هزار مرغ دریایی در آلاسکا، حریق جنگلها در اندونزی، کاهش صید آبزیان و طغیان رودخانه ها باشد.

بعنوان مثال تأثیر ال نینو در کالیفرنیای جنوبی و مکزیکو به شکل افزایش طوفان ها و بارندگی های شدید ردیابی شده است، در حالی که شمال استرالیا آب و هوایی خشک و کم باران را تجربه می کند. دست کم در عرض‌های پایین جغرافیایی عمده آنچه که تغییر اقلیم انگاشته می‌شود، به واقع همان تأثیر پدیده ال‌نینیو است. مستندات نشان می‌دهد که در پنجاه سال گذشته بسامد وقوع خشکسالی در جهان کاملاً با وقوع ال‌نینو منطبق است. شاید حتی بتوان بخش قابل توجهی از خشکسالی های اخیر خاورمیانه را به ال‌نینو نسبت داد.

نشانه‌های آشکاری می‌گویند که افزایش ۲۲ درصدی مناطق فوق خشک جهان که در قرن بیستم رخ داده، عمدتاً تحت تأثیر فعالیت ال نینیو در دهه هشتاد بوده است. تحقیق دیگری می‌گوید که دو منشاء عمده، باعث بارندگی در خاورمیانه، غرب اقیانوس هند و شرق دریای سرخ است و این دو منبع مهم به شدت تحت تأثیر ال‌نینیو قرار دارند. مطالعات انجام شده نشان داده است که اثر ال نینو در ایران نیز محسوس است به این معنی که در سال بعد از ال نینو، سراسر ایران به جز بعضی از مناطق کشور، میانگینِ دمای بالاتر از میانگین 30 ساله و بارندگی کمتر از میانگین 35 ساله داشته است.

ال نینو را نباید به صورت یک اتفاق ساده دانست، بلکه زنجیره ای از اتفاقات و وقایع مرتبط به هم است که از اقیانوس آرام شروع و اثرات مستقیم آن عمدتاً در اطراف خط استوا و کشورهای منطقه استوا (مانند شیلی، مکزیک، آرژانتین، اندونزی، مالزی، گینه، جنوب هند و ...) مشاهده می شود، اما اثرات غیر مستقیم یا جانبی آن بر تمام دنیا از جمله کشور ما ـ ایران ـ هم محسوس است.

در واقع اثرات این پدیده شامل تأثیرات اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی می باشد که خود این اثرات با توجه به شدت و استمرار بصورت ضعیف، متوسط و قوی دسته بندی می گردند. بطور مثال ال نینوی سال 1997-98 باعث مرگ 23000 نفر گردید.

 

نگاهی متفاوت به پدیده النینو

فارغ از اینکه پدیده ال نینو باعث بروز تغییرات متفاوت اقلیمی و به ویژه سرمای شدید در جهان و به تبع آن در کشور ما ـ ایران ـ شود، بروز و یا عدم حدوث آن، توجه ما را به مفاهیمی مهم و حیاتی جلب می کند که در سطور زیر به بخشی از آن ها اشاره خواهد شد.

 

1-  بروز پدیده ال نینو در جای خود باید توسط کارشناسان ذی ربط  مورد مداقه و بررسی قرار گرفته و با یک رویکرد علمی، جوانب آن سنجیده شده و به عنوان یک هشدار به مردم اطلاع رسانی شود. حتی این پدیده خاص می تواند برای جوامع بشری به عنوان یک تهدید و البته یک فرصت نیز قلمداد شده و به دستیابی انسان به آمادگی حداکثری کمک شایانی کند.

 

2- اگر به پدیده ال نینو به عنوان یک مخاطره بحران ساز بنگریم، چند مفهوم بسیار مهم و اساسی نمایان شده و مورد توجه متخصصان حوزه مدیریت بحران قرار می گیرد. همانگونه که می دانیم مدیریت بحران مجموعه ای از مفاهیم نظری و تدابیر عملی در ابعاد سیاستگذاری، برنامه ریزی، سازماندهی، هماهنگی و کنترل جهت مقابله با بلایا در مراحل قبل، هنگام و بعد از وقوع حوادث می باشد که مهترین هدف آن، کسب اطمینان از آن است که بحران ها کمترین اثرات و پیامدهای زیانبار جانی، مالی و زیست محیطی را به بار آورند.

3- یکی از مفاهیم فوق العاده مهم و تخصصی در مراحل ابتدایی مدیریت بحران، مدیریت خطرپذیری است که خود از دو جزء تحلیل مخاطرات و تحلیل آسیب پذیری تشکیل شده است. مخاطرات در واقع عوامل تهدید کننده یک جامعه یا سازمان محسوب می شوند. برای مثال یک اگر به ال نینو به تنهایی نگاه شود، یک پدیده آب و هوایی است در حالی که می تواند با ایجاد تغییرات شدید اقلیمی در مناطق مختلف جهان، یک عامل خطرآفرین محسوب شود. همچنین برای تحلیل آسیب پذیری دو جزء قابلیت آسیب(مجاورت با یک گسل) و تاب آوری(مقاومت ساختمان ها در برابر زلزله) مورد بررسی قرار می گیرد.

 

4- یکی از مهمترین اهداف مدیریت بحران، پیشگیری و کاهش اثرات مخرب بلایا است که شاید دلیل اصلی نگارش این مطلب باشد. پیشگیری به عنوان یک هدف بزرگ حاصل تشریک مساعی مردم و مسئولان است که می تواند موجبات کاهش حداکثری آثار بلایا را در پیش داشته باشد. پیشگیری اینگونه تعریف می شود: مجموعه عملیاتی که با هدف کاهش پایدار خطر در مواجهه با مخاطرات و یا به منظور کاهش احتمال وقوع خطر و عوارض ناشی از آن صورت می گیرد. اقدامات پیشگیرانه از یک منظر به دو دسته اقدامات ایستا و اقدامات پویا تقسیم می شود. اقدامات ایستا شامل تدوین، اجرا، توسعه و بکارگیری مقررات و قوانین در ساخت و ساز بناها، کاربری صحیح اراضی، منطقه بندی و استفاده از تکنیک های مورد استفاده در برنامه ریزی شهری است که که آسیب پذیری را کاهش می دهند. اقدامات ایستا در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه با هم متفاوتند. این امر ناشی از تفاوت در شرایط اجتماعی و اقتصادی آنهاست. کشورهای توسعه یافته در انجام برنامه ریزی کاهش اثرات بلایا پیشتاز بوده و بر اساس مطالعات انجام شده در چارچوب سیستم های اجتماعی و اقتصادی حاکم بر جامعه خود، به شاخص های مناسب دست یافته اند. اما کشورهای در حال توسعه بدون انجام تحلیل وضعیت موجود، سعی در به کارگیری روش ها و تکنیک های مورد استفاده در کشورهای توسعه یافته داشته اند. از این رو، اقدامات ایستا در این کشورها عملا تأثیر کمی بر کاهش اثرات مخرب بلایا داشته است. اقدامات پویا، اقداماتی همچون آموزش همگانی، تدوین برنامه هایی برای بهبود کیفیت منازل مسکونی، انتقال صنایع از نقاط آسیب پذیر و استقرار آن ها در مکان های امن، تنوع بخشیدن به فعالیت های اقتصادی برای ایجاد پتانسیل جایگزین و... را شامل می شوند. البته اقدامات پویا مستقل از اقدامات ایستا نیز می تواند به اجرا گذاشته شود. این در حالی است که اقدامات ایستا بدون انجام اقدامات پویا، قابل اجرا نیست. برخی از اقدامات پویا لازم است در قالب برنامه ریزی های فرهنگی و اجتماعی به جامعه ارائه شوند.

 

5- یکی از مراحل مهم چرخه مدیریت بحران، مرحله آمادگی است. در این مرحله اقدامات لازم برای مواجهه با بلایای قریب الوقوع در یک جامعه صورت می گیرد. مهمترین اقدامی که در این مرحله انجام می شود برنامه‌ریزی است. برنامه ریزی نحوه پاسخگویی به بلایا ـ یعنی چگونگی اقدامات لازم به هنگام وقوع یک بلا یا یک موقعیت اضطراری و مجموعه کارهایی که لازم است انجام گیرد ـ را مشخص می کند. نکته حائز اهمیت این است که فعالیت‌های این مرحله به حفظ جان انسان‌ها و به حداقل رساندن آسیب‌های وارده کمک خواهد کرد.

 

6- با توجه به نکاتی که گفته شد، یکی از دلایل مهم تلفات و صدمات پایین در کشورهای توسعه یافته، توجه به مراحل پیشگیری و آمادگی در مواجهه با بحران هاست که کشور ما در رسیدن به نقطه مطلوب، فاصله زیادی دارد و به رغم تلاش های صورت گرفته در بخش نظری مدیریت بحران، در عرصه عمل برای دستیابی به اهداف استراتژیک نیازمند نگاه ویژه و مسئولانه آحاد مردم هستیم.

 

7- نیاز به هماهنگی و تمرین ستادی دستگاه های عضو کارگروه مدیریت بحران به ویژه در مرحله پاسخ به عنوان یک اصل مهم و اساسی محسوب می شود که علاوه بر برنامه های مشخص و عادی، می بایست با سرعت و دقت بیشتر و با نظارت مدیران بحران استان ها تا قبل از فرارسیدن فصل سرما در دستور کار قرار گیرد. چرا که در حوادث گوناگون عدم هماهنگی عملیاتی به کرات مشاهده شده و سبب بروز مشکلات فراوانی شده که برخی از آنها غیر قابل جبران بوده اند. مانورهای دورمیزی، تمرین های ذهنی و عملیاتی، تدوین و بازخوانی مجدد وظایف اعضای کارگروه مدیریت بحران در مواجهه با تبعات پدیده ال نینو علاوه بر ایجاد آمادگی، تعامل و همدلی در کارگروه‎های تخصصی مدیریت بحران می تواند به عنوان یک سیاست مهم کاری، سرلوحه انجام فعالیت ها قرار گیرد. همچنین نشست های مشترک کارگروه‎های تخصصی و مانورهای آموزشی با هدف تبیین مجدد وظایف اعضا با توجه به نیازسنجی جدید می‎تواند بر اثرگذاری عملیات پاسخگویی و عدم تداخل وظایف ذاتی کمک شایانی نماید.

 

8- شناسایی نقاط ضعف و قوت دستگاه های درگیر در حوادث توسط بازرسان و ناظران درون و برون دستگاهی به عنوان گامی سرنوشت ساز به شما می آید. اگر این نظارت و بررسی به دور از حاشیه و سوگیری باشد، می تواند باعث ارتقای توان امدادی دستگاه ها و پرکردن خلاء موجود در ارائه خدمات به آسیب دیدگان احتمالی شود. ارزیابی و بررسی حضور اعضای کارگروه بحران در حوادث گذشته، بهره گیری از توان مشاوران مدیریت بحران، تلاش در جهت رفع نواقص و کاستی های موجود نیز می تواند به سربلندی کشور در برابر پدیده ال نینو و تبعات احتمالی آن به شدت کمک کند.

 

9- یکی از مهمترین کارها که از مراحل آمادگی و پیشگیری آغاز و شاید بتوان گفت که پایانی ندارد، آموزش همگانی است. مشارکت مردم در تعیین سرنوشت خود، به عنوان یک اصل فناناپذیر شناخته شده و در طول تاریخ بارها برکات آن را مشاهده کرده ایم. استفاده از ظرفیت رسانه ها و پایگاه های اجتماعی و حتی شیوه های سنتی می تواند به مدد آموزش همگانی، موجب کاهش آثار منفی پدیده ال نینو شود. البته می بایست برنامه ریزی سریع برای این امر مهم صورت پذیرد. نقش سازنده و حیاتی سازمان های مردم نهاد، مدارس و دانشگاه ها در انتقال مفاهیم مرتبط نیز نباید فراموش شود.

 

10- در راستای ایجاد آمادگی در برابر مشکلات احتمالی این پدیده اقلیمی، موارد متعددی وجود دارد که از آن جمله می توان به ایجاد شناخت و آمادگی عملیاتی در نیروهای امدادی در مواجهه با این پدیده خاص، استفاده مطلوب از سیستم مدیریت جغرافیای شهری(GIS)، برنامه ریزی برای استفاده از توان بخش خصوصی و مشارکت در مراحل چهارگانه مدیریت بحران، ذخیره سازی اقلام زیستی و معیشتی مانند خوراک، پوشاک، دارو و غذا و سایر اقلام ضروری در انبارهای متعدد و مختلف، ذخیره سازی سوخت برای ژنراتورها، موتورهای برق، ماشین آلات امدادی و ...، پیش بینی وسایل گرما زا با سوختهای متفاوت، بررسی و رفع کمبودهای مراکز و پایگاه های امدادی دستگاه های درگیر از قبیل اورژانس، هلال احمر و راهداری، بازرسی شرکت های گاز، برق، مخابرات، آب و فاضلاب شهری و روستایی و سایر دستگاه های ذی ربط از تأسیسات و زیرساخت های موجود به منظور رفع نواقص و جلوگیری از اختلال در ارائه خدمات رسانی، ایجاد مسیرهای جایگزین و شناسایی معبرهای مورد نیاز در مواقع لزوم برای امداد رسانی و موارد دیگر اشاره کرد.

 

مواردی که در این مجال ذکر شد، با استفاده از تجربه های انسان های فرهیخته ایست که در کوران حوادث متعدد بین المللی، ملی و منطقه ای به دست آمده اند. اگر بپذیریم که «گذشته، چراغ راه آینده است»، می بایست از تجربه های گرانبهای بحران های گذشته، درس های فراوانی فراگرفت و در عمل آنها را پیاده کرد. در این میان از نقش مؤثر فرهنگ سازی نیز نباید غافل بود که تفاوت کشورهای توسعه یافته با سایر کشورهای در حال توسعه و حتی توسعه نیافته در نوع نگرشی است که به حوادث داشته و دارند و رمز موفقیت در کاهش آثار مخرب بلایا نیز به همین مقوله برمی گردد.