ضرورت بازنگری، نیازسنجی، مخاطب شناسی و هدف گذاری آموزش های تخصصی امداد در جامعه

ایران، کشوری حادثه خیز

زلزله های رودبار، منجیل و بم، نگاه و رویکردی جدید را به مقوله مهم و حیاتی امداد و نجات ایجاد کرد. شاید تا قبل از آن در حوادث مختلف، نگاهی علمی و دقیق به این مسئله سرنوشت ساز نشده بود و به همین دلیل وقتی در تاریخ حوادث یکصد سال اخیر ایران غور می کنیم، به آمار تلفات و صدمات جانی، مالی و زیست محیطی غیرقابل باوری دست پیدا می کنیم. حوادثی که متأسفانه جزء تلخ تاریخ این کشور محسوب شده و از آن نمی توان رویگردان بود.

ایران به عنوان کشوری گسترده و وسیع، دارای اقلیم، جغرافیا و آب و هوای متنوع و شرایط متفاوت و متعدد محیطی بوده و به تعبیری یک سرزمین چهارفصل به شمار می آید. این تنوع و تفاوت در آب و هوا و محیط، زمینه بروز و وقوع تعداد کثیری از حوادث و بلایا را در آن فراهم کرده است. بنابراین همواره باید منتظر وقوع حوادثی از قبیل زلزله، سیل، رانش زمین، خشکسالی، طوفان، طغیان رود و رودخانه، سرمازدگی و یخبندان، سقوط بهمن، بادهای گرم و بسیاری حوادث دیگر بود. البته در کنار این حوادث غیرمترقبه، با سوانح دیگری از قبیل تصادفات جاده ای، آتش سوزی، بیماری و ... هم روبرو هستیم که ناشی از خطاهای انسانی است و هنگامی که این دو مجموعه با هم توأم می شوند، بحران ها و فاجعه های وسیع تری را به دنبال خواهند داشت.

 

ضرورت نیازسنجی، مخاطب شناسی و هدف گذاری دقیق در آموزش های همگانی

درست به همین دلیل است که شناخت، پیشگیری، آمادگی و یافتن راه های مواجهه و مقابله با این حوادث از اولویت و اهمیت خاصی برخوردار می شود. سال هاست که متولیان امر برای کاهش اثرات زیانبار حوادث تلاش هایی کرده اند که باید در جای خود مورد مداقه قرار گیرد و در این راستا می توان به گام هایی نظیر ایجاد و ارتقاء سطح شناخت، درک و آمادگی صحیح از حوادث و سوانح و آموزش های همگانی مواجهه، ایمنی و کنترل حوادث و خطرات آنها اشاره کرد.

در این میان نقش مهم آموزش به عنوان یک اقدام پویا و غیرسازه ای در چرخه مدیریت بحران از اهمیت خاص و ویژه ای برخوردار است. آموزش همگانی بر اساس تعریف سازمان مدیریت بحران به تمامی فعالیت هایی اطلاق می شود که در خصوص آموزش امداد و نجات و کمک های اولیه به اقشار مختلف جامعه از سطوح مهدکودک تا دانش آموزان، دانشجویان، طلاب و عموم مردم صورت می پذیرد. بدین معنی که آموزش های عمومی و تخصصی با توجه به نیازسنجی و مخاطب شناسی و با هدف گذاری دقیق در جامعه تسری پیدا کرده و مردم را در مواجهه با حوادث یاری کند.

 

ارائه آموزش های تخصصی جامعه محور در رده های مختلف  

البته به نظر نگارنده تمام آموزش هایی که در حوزه حوادث و ایجاد فرهنگ آمادگی در برابر آن ها در جامعه اجرا می شود، به گونه ای تخصصی است و بکار بردن واژه عمومی می تواند به معنای آموزش همه فهم برای همه مردم باشد، همچنین آموزش های تخصصی هنگامی که برای اقشار خاص در جامعه ارائه می شود، می تواند به شاخه های متعددی تبدیل شود.

البته با همه تلاش هایی که در این راه صورت گرفته، هنوز هم آموزش به عنوان امری مهم در کشور ما جدی گرفته نشده و در عمل به عنوان جزئی از فرهنگ اجتماعی ما شناخته نمی شود. امروزه با حوادث و سوانحی در کشور روبه‌رو هستیم که در صورت غفلت از مخاطرات آنها، با تلفات جانی و مالی بسیاری روبه‌رو خواهیم شد که در این زمینه می بایست برای مقابله و مواجهه با آنها به طور دائم در حال فراگیری، تمرین و ارائه آموزش‌های مختلف همگانی، عمومی و تخصصی امداد و نجات و نظایر آن به عموم افراد جامعه باشیم.

متأسفانه در حال حاضر یکی از چالش های جدی ما در ایران ضعف ساختاری، ارائه نامناسب و رفع تکلیفی، موازی بودن دستگاه های متولی و کمبود آموزش‌های همگانی در برخورد با خطرات حوادث در حوزه مدیریت بحران و سوانح است. پس ضروری است که افراد مختلف جامعه در زمینه چگونگی ارائه خدمات امدادی و نجات آسیب‌دیدگان در بلایای طبیعی آموزش ببینند و این نکته را درک کنند که در زمان وقوع حوادث یادشده نباید بدون داشتن آموزش‌های لازم امداد و نجات مبادرت به ارائه این‌گونه خدمات کنند.

 

مردم، نخستین شاهدان حوادث

به هر حال، نقش مهم آموزش بر هیچ کس پوشیده نیست و در این میان علاوه بر آموزه های معمول برای همه افراد، می بایست از سرفصل های تخصصی تری نیز برای تربیت نیروهای حرفه ای استفاده کرد. خواسته یا ناخواسته باید بپذیریم که نخستین افرادی که در هنگام وقوع حوادث، در محل حادثه حاضر می شوند، مردم هستند که دستگاه های درگیر به جز آموزش های عادی و تقریبا غیر مؤثر، هنوز برای این امدادگران صف اول در حوادث چاره ای نیاندیشیده اند. اگر بپذیریم که نیروهای حرفه ای امداد و نجات هم از میان همین مردم انتخاب و تربیت می شود، پس برای ترویج آموزش های تخصصی بین مردم هم می توان راهکاری پیدا کرد و به تعداد نیروهای تخصصی افزود. برای مثال یکی از مشکلات و چالش های خانمان سوز در کشور ما، نبود پایگاه های امداد بین شهری در جاده هاست که با توجه به بعد مسیر دسترسی به سانحه، منجر به افزایش آمار مرگ و میر شده است. در اکثر استان های کشور، مناطق حاشیه و روستایی فراوانی وجود دارد که در این میان استان خراسان و خوزستان در رتبه های اول و دوم قرار گرفته اند. معمولاً تصادفات جاده ای توسط همین اهالی روستا یا مناطق حاشیه ای گزارش می شود و با توجه به اینکه این افراد برای امدادرسانی آموزش ندیده اند، فقط تماشاگر صحنه تصادف تا رسیدن نیروهای امدادی می شوند و در این میان تعداد آسیب دیدگان افزوده می شود. اگر در هر روستا تعدادی امدادگر و نجاتگر حرفه ای به صورت داوطلب تربیت شود، آیا می توان امیدوار بود که تعداد تلفات انسانی در حوادث جاده ای کاهش می یابد یا نه؟ به نظر نگارنده با وجود قوه عاطفی ما ایرانیان و جذابیت آموزش های تخصصی می توان به این جریان امید داشت و به عنوان یک موضوع راهبری بدان نگریست.

 

نقش اساسی سازمان های مردم نهاد در آمادگی جامعه در برابر حوادث

تجربه نشان داده که حتی در کشورهای توسعه یافته و دارای تجارب موفق در امر مدیریت بحران و سوانح، مردم به ویژه در قالب سازمان های مردم نهاد نقش اساسی و حائز اهمیتی را در هنگام بروز حوادث طبیعی، غیر مترقبه و بحران ایفا می کنند. همچنین استفاده از توان مردمی و سازمان های مردم نهاد هنگام وقوع حوادث نقشی است که ما در کشورمان یا به کل از آن غافل هستیم و یا در برخی موارد به صورت ناخودآگاه، بدون برنامه ریزی و غیرعلمی به طور خودجوش به آن مبادرت می کنیم، می تواند نقش بسزایی در کاهش صدمات داشته باشد. مردم و عموم شهروندان می توانند با فراگیری آموزش های امدادی همگانی اعم از عمومی و تخصصی امداد و نجات خود را طوری آماده و سازماندهی کنند که در مقابل مخاطرات حوادث غیرمترقبه همیشه مهیا بوده و در امر مقابله با بحران و کمک رسانی مشارکت داشته باشند.

 

آموزش های تخصصی در دستگاه های امدادی، ناکافی است

در حال حاضر فعالیت های امدادی در میان دستگاه های متولی در مقایسه با گذشته از کیفیت بالاتری برخوردار شده است. این امر به مدد آموزه های جدید و در دسترس از سراسر کره خاکی و ساخت دستگاه های تخصصی و اقلیمی مجهز امداد و نجات میسر شده است. با این وجود آنچه امروزه در میان دستگاه های امدادی مشاهده می شود، نشانگر وجود نقاط ضعفی است که اگر با هدف رفع بدان نگریسته نشود، بی شک موجب جایگشت و ایجاد مشکل در این حوزه خواهد شد. متأسفانه با وجود مدرسان و مربیان باسابقه و مجرب و همچنین حضور امدادگران و نجاتگران علاقمند در دستگاه های امدادی، آموزش های تخصصی در این زمینه ناکافی و در برخی مواقع ناکارآمد به نظر می رسد. برای مثال عدم دانش و تسلط کافی در ارزیابی و مدیریت صحنه سانحه، تأمین و نگهداری از تجهیزات امدادی، مسائل فنی و مهندسی در حوادث، تهدیدات انسانی و محیطی، فشارهای جسمی و روحی ناشی از مخاطرات حوادث، ارائه خدمات و کمک های نخستین و بسیاری موارد دیگر از جمله مسائلی است که عوامل امدادی و حتی مسئولان به سادگی از کنار آن گذشته و به عاقبت ناخجسته آن فکر نمی کنند.

 

افزایش پشتوانه کشور برای مقابله با شرایط بحرانی، یک اصل مهم

البته از سوی دیگر باید گفت که برنامه های مناسب و مطلوبی نیز در راستای تربیت نیروهای حرفه ای و ارائه آموزش های تخصصی در دستگاه های امدادی صورت گرفته که در خور تقدیر و توجه است لیکن این برنامه های اجرا شده، ناکافی به نظر رسیده و در آینده نزدیک کشور را دچار مشکل می کند. افزایش آمادگی لازم در برابر بلایای طبیعی، نیازمند گسترش مدیریت علمی، ارایه آموزش های همگانی، عمومی و تخصصی امداد و نجات و انجام فعالیت های پژوهشی در کشور می باشد. به طور مسلم افزایش پشتوانه و ذخیره کشور برای مقابله با شرایط بحرانی باید به عنوان یک اصل در میان مسئولان اجرایی کشور و مدیران دخیل در امر مدیریت بحران و سوانح مد نظر قرار گیرد. امروزه بسیاری از کارشناسان براین باورند که از امروز باید به فکر فردا بود و ذخیره و پشتوانه امروز کشور برای مقابله با شرایط بحرانی در هنگام وقوع حوادث طبیعی باید به قدری باشد که موجب نجات بیشتر آسیب دیدگان شود و تعداد کشته ها و زخمی ها را به حداقل برساند.